Günlük hayatın koşuşturmacası içerisinde hepimiz mutlaka sokaktaki inşaatlarda, şantiye sahalarında ya da yol yapım çalışmalarında görev almakta olan iş makinalarına rastlamışızdır. Birçoğumuz ise sadece rastlamakla sınırlı kalmamakta, iş makinalarını uzun uzun seyretmekteyiz. Sosyal medya ve video paylaşım platformlarının da sıkça yer verdiği bir gerçek var ki ülke olarak iş makinası izlemeye biraz meraklıyız. Peki izlediğimiz bu iş makinası modelleri bizim için tanıdık mı?
Diğer bir deyişle, iş makinası isimleri hakkında bilgi düzeyimiz ne durumdadır? Bu soruların cevaplarından önce kaç tür iş makinası var ve kullanım alanları neler bunu ele alalım. İş makinaları için en geniş tanım Karayolları Trafik Kanunu içeriğinde, 2918 sayılı madde kapsamında yapılmıştır. İlgili maddeye göre iş makinası; “Yol inşaat makinaları ile benzeri tarım, sanayi, bayındırlık, milli savunma ile çeşitli kuruluşların iş ve hizmetlerinde kullanılan; iş amacına göre üzerine çeşitli ekipmanlar monte edilmiş; karayolunda insan, hayvan, yük taşımasında kullanılamayan motorlu araçlardır” şeklinde tarif edilmiştir. Bu noktada iş makinası gibi geniş bir tanımlama içerisinde alt grupların neler olduğu ve hangi iş makinasının hangi gruba ait olduğuna dair bir soru gündeme gelebilir.
Gördüğümüz bir dev iş makinası ile yol yapımında kullanılan dozer bıçaklı iş makinası ve toprak düzenlemede kullanılan paletli iş makinası aynı kategoride değerlendirilemeyecektir elbette. Genel anlamda iş makinalarının üç kategoride sınıflandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu kategorileri ise şu şekilde sıralayabiliriz; inşaat ve yapı sektörü sahasında kullanılan iş makinaları, yol ve asfalt yapımında kullanılan iş makinaları ve endüstriyel iş makinaları. Bu kategorilerin altında ise farklı iş makinası markalarına ait farklı türlerde ve saha içerisinde farklı kullanım amaçlarına hizmet eden makinalar yer almaktadır.
İnşaat ve Yapı Sektöründe Kullanılan İş Makinaları
İnşaat ve yapı sektöründe kullanılmakta olan iş makinalarını sıralarsak, elimizde şöyle bir liste olacaktır; ekskavatörler (kazı makinaları ya da kepçe iş makinası), yükleyiciler (yani loder’ler), kazıcı ve yükleyiciler (yani beko loder’ler), mini yükleyiciler (yani mini loder’ler), dozerler, greyderler, kamyonlar ve damperli kamyonlar, skreyperlar, beton pompaları ve beton transmikserleri olarak sayılabilmektedir. Bu iş makinası modellerini kısaca ele alırsak, ekskavatörler (diğer bir ismiyle kazaratarlar), özellikle inşaat şantiyelerinde görmeye alışkın olduğumuz ve toprak işlerinde kullanılan bir iş makinasıdır. Kepçe iş makinası ya da dozer iş makinası olarak da halk arasında anılabilen bu iş makinası, zemin durumuna bağlı olarak paletli ya da lastik tekerli olan türlerde tercih edilebilmektedir.
Ekskavatörler, inşaat sahası içerisinde temel kazılmasında, kanal açılması işlerinde veya maden ocaklarının açılması gibi işlerde aktif olarak kullanılmaktadırlar. Buna ek olarak ekskavatörler, sisteme entegre edilebilen farklı ataşmanlar ile daha fonksiyonel ve farklı ihtiyaçlara cevap verebilir hale dönüştürülebilmektedirler. Bir diğer iş makinası türü olan yükleyiciler (loder’ler) ve kazıcı yükleyiciler (beko loder’ler) temel olarak bir traktör gövdesine sahip olan ve ön ile arka taraflarında küçük birer kazıcı ile donanımlandırılmış birer iş makinası türüdür. Adından da anlaşılacağı gibi yükleme işlemlerinin yanı sıra kazma, taşıma gibi işlerde de verimlilikle kullanılabilmektedirler. Yükleyiciler ile kazıcı yükleyicilerin mekanik aksamı ele alındığında hidrolik bir sistem vasıtasıyla çalıştıkları göze çarpmaktadır.
Bir diğer iş makinası türü olan greyderler (yeni modelleri motorlu greyder olarak anılmaktadır), en basit anlamda zemin ve yüzeylerin düzenlenmesi için kullanılan araçlardır. Modern greyderlerin geliştirilmesinde önce kullanılan greyderler genellikle yük hayvanları ya da traktörler vasıtasıyla çekilmekteyken günümüzde kullanılan greyderlere kabin ve motor entegre edilmiş ve böylece daha verimli “motorlu greyderler” elde edilmiştir. Yine inşaat ve yapı sektöründe, özellikle de şantiye sahalarında en çok kullanılan iş makinalarından birisi de damperli kamyonlardır.
Damperli kamyonlar; kum, yıkımdan geriye kalan molozlar ve çakıl taşı gibi malzemelerin transportu için kullanılan kamyon türlerinden birisidir. Bu iş makinaları listesine daha pek çok araç eklenebilir elbette. Bazı durumlarda ise sahada kullanılmak üzere seçilecek iş makinalarının belirli özellik ve kriterlere sahip olması beklenmektedir. Örneğin dar ve manipülasyon şansı az olan inşaat sahası ya da şantiyelerde mini iş makinası öncelikli olarak tercih edilmektedir. Bazı firmalar ise kullandıkları iş makinalarının hem doğayı korumasını ve karbon ayak izini azaltmasını hem de ekonomik olmasını ve tasarruf sağlamasını istemektedir. Bu noktada tercih edilecek iş makinalarının elektrikli iş makinası ya da akülü iş makinası olması kullanıcıların beklentilerini karşılayabilmektedir.
Yol ve Asfalt Yapımında Kullanılan İş Makinaları
Esasen, yol ve asfalt yapımında kullanılan iş makinalarının büyük çoğunluğu inşaat ve yapı sektöründe kullanılan iş makinaları ile ortaklık göstermekte veya çeşitli benzerlikler bulunmaktadır. Örneğin sahalarda ortak şekilde bir delme faaliyetine ihtiyaç olabilmekte ve bu iş için de netice olarak delici iş makinası türleri kullanılmaktadır.
Bazen de çalışma sahasında farklı sektörlerin iş makinalarının birbirine entegre olarak çalışması gerekliliği bulunmaktadır. Örneğin yol yapımı için plan içerisine dahil edilmiş bir alan olduğunu varsayalım. Bu alanın hurda ve benzeri yığınlarla kaplı olduğunu ve bu nedenle planlanan sahada yol yapım çalışmasına başlanamadığını düşünelim. Bu noktada yol yapım çalışmalarında çok da adından söz etmeyeceğimiz ahtapot ataşmanlı iş makinası gibi iş makinaları ile sahanın temizlenmesi ve böylece yol yapım çalışmasının başlanmasına elverişli hale getirilmesi söz konusu olabilmektedir. Yol ve asfalt yapımı çalışmalarında en sık kullanılan iş makinaları finişerler, frezeler ve silindir iş makinası olarak sayılabilmektedir. Bunlar arasında ise özellikle silindir iş makinası, yollara dökülmüş olan toprak ya da asfalt gibi malzemelerin sıkıştırılması için kullanılan basit bir araç olup yol ve asfalt yapım çalışmalarının olmazsa olmaz araçlarından birisidir. Silindir iş makinası türleri, çalıştıkları sahanın kapasitesine göre değişik ağırlık ve boyutlarda tercih edilebilmekte olup 1 ile 20 ton arasında değişen ağırlıklara sahip olabilmektedirler.
Endüstriyel İş Makinaları
Tüm kategoriler arasında en çok çeşitlilik gösteren iş makinası türleri endüstriyel iş makinalarıdır. Bu kategoriye giren iş makinaları temel olarak forkliftler (çatallı istifleyiciler), temizlik makinaları, jeneratörler ve güç sağlayıcılar, kompresörler ve istif makinaları olarak sıralanabilmektedir. Tüm iş makinaları içerisinde gelişime en yatkın ve teknolojik ilerlemelerden en çok etkilenen iş makinası türlerinin endüstriyel iş makinası türleri olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Eski zamanlarda üretilen endüstriyel iş makinalarını yerini günümüzde oldukça otomatize, kullanıcı dostu, iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uygun ve hatta kumandalı iş makinası türleri almıştır. Tüm endüstriyel iş makinası türleri içerisinde ise özellikle forkliftleri ya da diğer bir adıyla çatallı istifleyicileri, çevremizde hemen her an görebilmekteyiz. En basit örnekle, mahallemizde yer alan ünlü market zincirlerinden herhangi birisine bile girdiğimizde, depodan forkliftler yardımıyla mal ve kolilerin çıkarıldığını ya da mağazaya yeni gelen malların forkliftler yardımıyla depoya istiflendiğini görebiliriz.
Benzer şekilde temizlik işleri için kullanılan farklı iş makinası modelleri de mevcuttur. Örneğin otomatik zemin temizleme makinaları, kullanıcıların üzerine binerek direksiyon yardımıyla kumanda edebildikleri ve çok büyük yer hacmine sahip sahaların hızlıca ve etkili biçimde temizlenmesine olanak sağlayan endüstriyel iş makinalarıdır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Netice olarak kısa bir tabirle “iş makinası” olarak adlandırdığımız araçların onlarca çeşidi olduğunu bilmek ve en azından isimlerini anımsayabilmek genel kültür anlamında faydalı olacaktır.